Po dużym jeziorze biała gęś pływała
Powiedz mi dziewczyno komuś słowko dała?
Nikomu innemu tylko Janku tobie
jakżeśmy siedzieli w pokoju oboje
W pokoju oboje i nikogo z nami
Ty żeś mnie zaręczał słodkimi słowami.
Ty żeś mnie zaręczał, ja się tego trzymam
Ludzie ci gadają, że majątku nie mam.
Mówił ja ci mówił, zaraz od początku
Żenię się z kochania, ale nie z majątku.
Bo majątek zginie, jak liść na drzewinie
A uczciwa panna na cały świat słynie.
Panieński wieczór zebranie, wszystkich dziewczynek śpiewanie
Ruta moja zielona we trzy rządeczki sadzona
Druhenki wianek uwiły z towarzystwa wyłączyły
Druhenki moje kochane prędko się z wami rozstanę
Wyszła Kasia na ganeczek, kiedy świtał już dzioneczek
Wyjdzże matulu z komory weźże wianeczek swej córy
Wyszła matula z komory przyjęła wianek zielony
Poszła Kasia do ogródka gdzie kwitły kwiatki i rutka
Kwiatuszkimoje kochane, prędko sie z wami rozstanę
Wszystkie gałązki łamała na bystro wode rzucała
Płyńże ruto bystro wodo, dzisiaj mam rozłake z tobo.
Jezu w Ogrójcu mdlejący,
Krwawy pot wylewający:
Dusze w czyszczu omdlewają,
Twej ochłody wyglądają, O Jezu!
Przez twój pot o Jezu drogi!
Wyzwól dusze z męki srogiej:
Potu krwawego strumienie,
Niechaj zaleją płomienie, O Jezu!
Przez twe Jezu dyscypliny,
Któreś cierpiał dla dusz winy;
Niech z rózg krwią twoją zbroczonych,
Spłyną krople na strapionych, O Jezu!
Królu w cierniowej koronie,
Przez ukłóte twoje skronie,
Wyrwij z czyszcza do korony,
Którzy żebrzą twej obrony, O Jezu!
Krzyż okrutny dzwigający,
Po trzykroć upadający;
Przez ten ciężar krzyża twego,
Wyzwól z ognia czyszczowego, O Jezu!
Jezu z sukien obnażony,
I na krzyżu rozciągniony;
Dusze z czyszcza wyglądają,
Ręce ku tobie ściągają, O Jezu!
Jezu z krzyżem podniesiony,
Między łotry policzony,
Policz dusze między święte,
Przez twe bole niepojęte, O Jezu!
Niechaj z boku przebitego,
Z serca twego zranionego,
Spłyną do czyszcza strumienie,
Na dusz wiernych ochłodzenie, O Jezu!
Jezu do grobu złożony,
Maścią drogą namaszczony,
Wypuść te dusze z więzienia,
Niechaj dostąpią zbawienia, O Jezu!
Przez twą Chryste srogą mękę,
Podaj duszom w czyszczu rękę,
Wyciągnij je do swobody,
Policz między świętych trzody, O Jezu!
Wprowadź do rajskiej wieczności,
Do niebieskiej szczęśliwości,
Gdzie Święci, Święty! śpiewają,
Trójcę świętą wychwalają, O Jezu!
Tekst za: Śpiewnik kościelny, red. Michał Marcin Mioduszewski, Kraków 1838.
Śmigus, śmigus po dyngusie
Przyszliśmy zaśpiewać o Chrystusie
W Wielgi Czwartek, w Wielki Piątek
Cierpiał Pan Jezus za nas smutek
Za nas smutek za nas rany
Za nas to to za nas chrześcijany
Symbolika wody jest niezwykle ważna i wieloznaczna w słowiańskich wierzeniach. Jeśli chodzi o śmigus czy śmingus dyngus oblewanie wodą to przekazanie sił witalnych, zdrowia, urody, płodności. Woda to życiodajny pierwiastek, materia prima, z której wyłonił się świat i życie. Najczęściej oblewano panienki wolnego stanu. Każda chciała być oblana, bo to świadczyło o jej powodzeniu. Samo pojęcie śmigus-dyngus powstało z połączenia dwóch zwyczajów. „Śmiganie” było uderzaniem gałązką, a „dyngus” – wykupywaniem się od osób, które chciały uniknąć zimnej kąpieli. Dyngus to także po prostu dar dla kolędników wielkanocnych.
Szedł Pan Jezus na przywody, spotkał (zdybał) pannę niesła wody
Grzeszna panno spocznij sobie, niech ja dojdę dasz mi wody
Nie będę ja spoczywała, nie będę wody dawała
Bo ta woda jest nieczysta, naleciało z drzewa liścia
Tyś ją sama znieczyściła, siedem synów utopiła
A coż to za prorok taki, poznał na mnie wszystkie znaki
Grzeszna panno nie lękaj się, (idź) do kościoła spowiadaj się
Jak ona sie spowiadała, to aż pod nia ziemnia drżała
Organy jej same grały, dzwony dzwonić nie przestały.
Więcej o Przywodach przeczytasz tutaj.
O Zelmanie przeczytamy już u Zygmunta Glogera w Encyklopedii Staropolsiej. Jest to gra towarzyska dziecinna, dawniej powszechna, dziś ludowi jeszcze w niektórych okolicach znana. Jedna z osób zostaje „panem Zelmanem”, druga panią Zelmanową, inne ich synami, córkami, wnuczkami, bratankami i t. p. Pan Zelman po kolei zabiera różne osoby do zabawy, korowodu, póki wszyscy nie zostana „powołani do podrózy” z Zelmanem i jego rodzinnym korowodem. Zabawę badacze rozpatrują z różnych stron, niekiedy uznając ja za zabawę wiosenną i korowodową, innym razem echo ledndy o dzierżawcy cerkwii Zelmanie Wolfowiczu z Drohobycza, który żył w XVII w. Zanotowano sporo wariantów zabawy, z czego zawsze odbywała sie ona wiosną, w okolicach Wielkanocy. Obecnie jest to głównie zabawa dla dzieci. Bibliografia i odnośniki tu.
Nota za Oskar Kolberg Dzieła Wszystkie, tom 29. cz. 1, str 166: Nazwa ta rozmajicie przez autrów tłumaczona, ma wedle niektórych wyrażąć ogółowo osobę żyda, arendarza Zelmana (Salomona), dzierżawiącego niegdyś dochody cerkiewne (Dr K. Szulc, Mythol. słowiań. Pozanań 19880, str.114). Czcili tez Słowianie nadodrzańscy bóstwo Ziemi pod nazwiskiem Zemene, Czesi pod nazwą Zemes – mati, Litwini pod nazwą Ziemienikas, a Połabianie Zemenik, w polskich piesniach Zelman – Zemlan?. Nazwa Zelmana pojawia się atoli tylko w piesniach wielkanocnych Rusi Czerwonej (w Galicyji) na Podolu i Wołyniu.
Jedzie, jedzie Zelman,
Jedzie, jedzie jego brat
Jedzie, jedzie Zelmanowa i bratow
Wszystka jego rodzina
Oto po to Zelman
Oto po to jego brat
Oto po to Zelmanowa i bratowa
Wszystka jego rodzina
Jedzie, jedzie Pan Zelman
Jedzie, jedzie jego Pan
Jedzie, jedzie cała rodzina jego
Ciebie chce Pan Zelman,
Ciebie chce jego Pan
Ciebie chce cała rodzina jego
Wariant z okolic Kołomyji za DWOK, t. 29. s. 166.
Jide, jide Dzelman
Jide, jide wiko-brat
Jide, jide Dzelmanowa
Sześko-rodzija.
Odpowiadaja dwie dziewczyny, gdyż trzecia przedstawiająca pannę milczy:
Na dobryj deń Dzelman
Na dobryj deń wikobrat
Na dobryj deń Dzelmanowa
Sześko-rodzija.
Wszystkie:
Podaj zdorow Dzelman
Podaj zdorow wikobrat
Podaj zdorow Dzelmanowa
Sześko-rodzija.
Dwie – odpowiadają:
Za czym lude Dzelman
Za czym lude wikobrat
Za czym lude Dzelmanowa
Sześko-rodzija?
Wszystkie:
Za pannoju Dzelman
Za pannoju wikobrat
Za pannoju Dzelmanowa
Sześko-rodzija.
Dwie:
Na jakij grunt Dzelman
Na jakij grunt wikobrat
Na jakij grunt Dzelmanowa
Sześko-rodzija.
Wszystkie:
Na żygiwskij Dzelman
Na żygiwskij wikobrat
Na żygiwskij Dzelmanowa
Szyśka-rodzija.
Dwie:
J-a u nas panna ny wyrosła
J-a koszulka ny wyszyta
nic – ny damo!
Wszystkie:
Buwaj zdorow Zelman
Buwaj zdorow wikobrat
Buwaj zdorow Dzelmanowa
Szyśko-rodzija!
Cały szereg dziewcząt idzie pod chustkę, którą podniosły tamte. Zabawa powtarza się stosując inne grunty: wołowskyj, węgierskyj, polskyj, fransuskyj. Szereg odchodzi za kązdym razem z niczym, aż dopiero gdy wymieni na odpowiednim miejscu: Na ruskyj grunt Dzelman, wtedy odpowidź jest:
J-a u nas panna yzrosla
y koszulka uszyta
tobi ji damo!
I puszczaja cały szereg dziewcząt pod chustkę.
Zabawy typu żuk (жук), korowody, krzywy taniec (кривий танок кривий танець) czy werbowaja doszczeczka (вербовая дощечка), tańczone były na wiosnę, np. w okolicach Wielkanocy. Należą do cyklu wiosennego pieśni i zabaw: wesnianek, haiwek, ohulek, rohulek. Do dzisiaj popularne są na terenie Ukriany, Białorusi, tańczone już głównie przez dzieci. Zarówno żuczek, jak i werbowaja doszczeczka polegają na odpowiednim układzie w dwóch rzędach, gdzie trzymane ręce tworzą „deskę” po której idzie jedno z dzieci (panien). Para z końca przesuwa się na początek układu. Przykłady tu i tu.
Melodia i jeden z wersów od przesiedleńców z Kresów na Dolny Śląsk. Śpiewana po polsku. Dalsza część tekstu w tłumaczeniu z gwary z okolic lwowskich – Joanna Skowrońska.
Chodzi żuczek po drabinie
A żuczyna po drzewinie
graj żuczku, graj!
Ref:
Oj graj żuczku graj niebożę
Niech ci pan Bóg dopomoże
Graj żuczku graj!
A my tutaj rok czekali
Żebyśmy dziś zuczka grali
A nasz żuczek jest malutki
Na nim bardzo małe butki
A na żuczku żupan kusy
A sam zuczek czarnowąsy
A nasz żuczek bardzo ładny
Kupił sobie pas jedwabny
Dziewczęta na wóz go wzięły
I na błota zaciągnęły
Żuczek skacze już na błocie
(Żuczek płacze już na błocie – inny spotykany wariant tekstu)
A dziewczęta chodzą w złocie
U nas wierzby, grusze rodzą
A dziewczęta w złocie chodzą
Wersja żuczka z Dzieła Wszystkie Oskara Kolberga, t. 29, Pokucie cz.1, s. 163. Opis za op.cit.: Dziewczęta stawają we dwa rzędy, naprzeciwko siebie. Każda z pierwszego rzędu bierze za róg swojej chustki podając drugi róg dziewczynie naprzeciwko stojącej (z drugiego rzędu); poczem trzymając się chustek, podnoszą wszystkie pary ręcd do góry. Wówczas pierwsza para przechodzi między obiema rzędami po pod chustkami i podniesionymi rękami dziewcząt, aż do drugiego końca rzędu, gdzie się zatrzymuje. Po niej idzie następna para, i nastepna. W ten sposób kilka lub kilkanaście razy obejdą cerkiew do koła śpiewając przy tem. Czasem chłopcyzabawie tej przeszkadzając poczynając bawić się w jastrzębia i zabiegłszy dziewczętom drogę uderzają weń z całej siły.
A w naszoho żuczyńka
Zołotaja ruczyńka
hraj życzy, hraj!
Hraj żuczy do wiwtirka
bude sukni i sznuriwka
hraj żuczy, hraj!
Hraj zuczy do syrydy
budut naszi wsi pyrydy
hraj żuczy, hraj!
Hraj żuczy do czytwyrka
damo tobi srybła i złota
hraj żuczy, hraj!
Hraj żuczy do pietnyci
budut sukni i spidnuci
hraj żuczy, hraj!
Hraj żuczy do suboty
budut sukni i czoboty
hraj żuczy, hraj!
Abo myni sukniu krajty
abo myne za muz dajty
hraj żuczy, hraj!
Sukniu myni ny zkrajaly
za muz mynie ny dawaly
hraj żuczy, hraj!
Pozycz nam ty okołota
westy żuka do bołota
hraj żuczy, hraj!
Wersja żuczka z Podwysokiej pod Horodenką.
Ta chodyt żuk po żuczyni,
a divczyna po kalyni
hraj zucze, hraj!
Myli moji oheroczki
zełeni wam pukienoczki
hraj żucze, hraj!
Braly żuka-j okołota
wysty jeho do bołota
hraj żucze, hraj!
Wersja żuka spod Kołomyi, gdzie znów po stworzonym z dłoni moście przechodzi dziewczynka. Tak obchodzi się cmentarz dookoła cerkwii.
Oj chodyt zuk po zukach
a giwczyna po rukach
hraj żucze, hraj!
Ja szo zahrav tj propyv
giwcy sukniu ney kupyv
hraj żucze, hraj!
A żuczycha mołodeńka
na ni suknia dzełeneńka
hraj żucze, hraj!
Odyn lubyv, sukniu kupyw
druhyj lubyv, sukniu propyv
hraj żucze, hraj!
Kupy sukniu, daj talary
by si ljude ne smijaly
hraj żucze, hraj!
Ni wart sukni, szestaka
koly ny ma serdaka
hraj żucze, hraj!
Spidnyci wart czerwonoho
monża wziety chocz do czoho
hraj żucze, hraj!
Bodaj es hrav koloi Widni
ce czuboty ne potrybni
hraj żucze, hraj!
Bodaj es hrav kolo Lwowa
ce szcze sukni ne hotova
hraj żucze, hraj!
Zażdy giwko do Negilii
budut sukni ny takiji
hraj żucze, hraj!
Zażdy giwko do suboty
budut sukni, taj czoboty
hraj żucze, hraj!
Oj chodyt żuk zukamy
a giwczyna rukamy
hraj żucze, hraj!
Oj chodyt zuk po zarinku
a giwczyna po berwinku
hraj żucze, hraj!
Oj chodyt żuk żuczynoju
a giwczyna ruczynoju
hraj żucze, hraj!
Abo myni sukniu krajte
abo mene za muż dajte
hraj żucze, hraj!
Oliju ki za muż daty
niż ty maju sukniu kraty
hraj żucze, hraj!
Alom besper, alom besper rozgloryja,
Wczoraj była mizonija, dziś dobry wieczór.
Dobry wieczór, szczodry wieczór,
A dajże nam Królu Niebieski dziś dobry wieczór.
My temu królowi, odkupicielowi,
złoto mirrę i kadzidło ofiarowali.
Złoto, mirrę i kadzidło jest w rękach kapłana
by te mirrę oznaczało te męki pana.
Gospodarzu, gospodyni,
A idźże ty do komory ukrój słoniny.
Wleź na fase, zdejm kiełbasę,
będzimy cię pamiętali tak długie czasy.
Suchej marchwii ani rzepy nie bierzemy,
za to panie gospodarzu nie dziekujemy.
Grochu misę, ciele łyse, to weźmiemy
za to panie gospodarzu podziekujemy.
A dajże nam, nie żałuj nam talara bitego,
będziemy cię pamiętali roku drugiego.
Alom besper – prawdopodobnie od szalom vesper, czyli dobry wieczór, co sugeruje także dalszy ciąg pieśni.
Skąd idziesz skąd idziesz
kochaneczko moja
Z roboty, z ochoty,
szerokiego pola.
Skrzypeczku kochany
Ja bym cie prosiła
Graj mi całą nockę
To bym żyto żeła.
Jakżem ja ci grywał
To żeś nie zżynała
Inoś się chłopakom
Po szyjach wieszała.
Dotąd żeś se dotąd
Chodziła rumniana
Pókiś nie siadała
Chłopcom na kolana.
A jakżeś zaczęła
Na kolana siadać
No to ci zaczęli
Rumieńce opadać.
Zbladł wianek, zbladł wianek
I ja sama zbadła
Wianeczek od słońca
Mnie robota zjadła.
Ja wiankim na rosy
Wianiek zielenieji
Robota sfolguje
Liczko zrumienieje.
Skrzypeczku kochany
Jeszcze raz zagrajcie
A wy gospodarzu
Gorzałeczki dajcie.
Skrzypeczku kochany
Jeszcze raz zagrajcie
A wy gospodyni
Jadła dobre dajcie.
Ochota, czyli zabawa na polu, muzykanci grali, gospodarze wynosili posiłek i wódkę dla pomagającej im żąć młodzieży.
Dożynaj, dożynaj
Mała żniwiareczko
Mały zagonek masz
Zostałaś daleczko
Dożynaj, dożynaj
Będziesz dożynała
A za tą robotę
Będziesz rublja mniała
Dożynaj, dożynaj
Zagonu do końca
Bo na cię czekają
Chłopacy do tańca