W rajskim ogródku rosła lilija A któż ją sadził? – Panna Marynia. Jak sadziła, tak sadziła Tak liliji podliwała Panna Marynia.
I przyszedł do nij tatunio jeji – Daj mi Maryniu kwatek z liliji. – Nie dam, nie dam ni kwiateczka, Bo mi uschnie lilijeczka Ja ją sadziła Boga prosiła.
I przyszła do nij mamunia jeji – Daj mi Maryniu kwatek z liliji. – Nie dam, nie dam ni kwiateczka, Bo mi uschnie lilijeczka Ja ją sadziła Boga prosiła.
I przyszedł do nij braciszek jeji – Daj mi Maryniu kwatek z liliji. – Nie dam, nie dam ni kwiateczka, Bo mi uschnie lilijeczka Ja jo sadziła Boga prosiła.
I przyszedł do nij najmilszy jeji – Daj mi Maryniu kwatek z liliji. – Zabierz, zabierz do kwiateczka, Juz nie uschnie lilijeczka Tobie sadziłam Boga prosiłam.
Po nagabok panie gospodarzu do ciebi Prosił ci Pan Jezus na poradeńke do siebi Obiecał ci sto kop żyta na polu A dajże ci Boże, szczęścia i zdrowia W Twoim domu!
Po nagabok pani gospodyni do ciebi Prosił ci Pan Jezus na poradeńke do siebi Obiecał ci sto kop pszenicy na pol’u A dajże ci Boże, szczęścia i zdrowia W Twoim domu!
Po nagabok panie gospodarzu do ciebi Prosił ci Pan Jezus na poradeńke do siebi Obiecał ci sto kop siana na łące A dajże ci Boże, szczęścia i zdrowia Twojej żonce!
Bronisława Chmielowska, Kresy, Dolny Śląsk. Nagranie prywatne 2014.Pieśni Odzyskane, Dolny Śląsk. Pieśń od Bronisławy Chmielowskiej z Kresów przesiedlonej na Dolny Śląsk.
Scenariusz kolędniczy na bazie tradycyjnego kolędowania w Łęczyckim za: J. P. Dekowski, Z. Hauke, Folklor Ziemi Łęczyckiej, wyd. COMUK, Warszawa 1981. Kolędnicy dołożyli fragmenty o turoniu w 2020 r. Teksty i melodie zaczerpnięte od przesiedleńców z Kresów na Dolny Śląsk.
BABA Witam was tu zgormadzeni, dobrej wieści upragnieni. Radość, radość niebywała nowa światłość nam nastała!
ANIOŁ Gloria, gloria in excelsis Deo! A oto ja anioł boży, niechaj sie nikt nie trwozy, bo dziś w miasteczku Betlejem wesoła nowina, bo Panna czysta porodziła Syna.
DIABEŁ Ja wysłannik Belzebuba, będę kusił ród Jakuba Już pół świata obleciałem, dziwne cuda tam widziałem, rzeki płoną, mówią woły, tam gdzie miasto – dzis som doły, ognim zieją stare góry, nad Betlejem czarne chmury.
WSZYSCY – śpiew na melodię Kłap kozuniu Kłap turoniu do chaty, do chaty bo gospodarz bogaty Kłap turoniu za piecyk, za piecyk czy tam nie ma dzieweczek Kłap turoniu do portfela, do portfela zrobisz ze mnie milionera Kłap turoniu do garnka, do garnka bo tam będzie niespodzianka
Tańcował turoń między diabłami, aż sie przewrócił do góry nogami.
Sabina, Kalina Skowrońskie, Dolny Śląsk. Na melodie z Kresów.
SCENKA cucenia turonia byla zazwyczaj improwizowana. Podsuwano mu ciastka, cukierki, zwykle za trzecim razem wstawał.
WSZYSCY Idź turoniu do domu, do domu nie zawadzaj nikomu bo ci babka wypiła kwas, wypiła kwas idź turoniu bo już czas.
BABA Zacny gospodarzu, domowy szafarzu Mówią żeś bogaty, dej nam dwa dukaty, Abo kiełbasy dwą pęta, bo już ida święta.
WSZYSCY Za kolędę dziękujemy, zdrowia szczęścia winszujemy i będziemy rozgłaszali dobrzy ludzie dużo dali!
Cztery lata zawszem pasał w tej tu dolinie, Jako żywo nie słyszałem o tej nowinie. Że Synaczka Panieneczka miała porodzić, By panieństwo z macierzyństwem miało się zgodzić. A tu teraz kompanija tak se mówiła: Że Panna Syna na sianku w żłobie powiła. Potwierdzają tę nowinę i Aniołowie, Wyśpiewują dziś Gloria wdzięczni posłowie. Chwała Bogu nieskończona na wysokości, Za te miłe charaktery z swojej litości. W nazareńskiej oraz czystej ślicznej Panience, W gwiazdolitej dziś słonecznej jasnej stajence. Pójdźmy widzieć wielki widok nie dyskurując, Razem bracie do Betleem wskok podskakując. Witać Pannę oraz Matkę Boga człowieka, Bo nas pewnie tam niebieska zapłata czeka. Z czemże się tam pokażemy my pastuszęta, Gdy nie mamy nic godnego my niebożęta.
Torby próżne, w nich ni sera nie masz, ni chleba, Dla Panięcia zesłanego nam wszystkim z nieba. Weźmy z sobą z trzody naszej choć po baranie, Przyjmie od nas malusieńkie to śliczne Panie. Wreszcie i serca naszego mu nie żałujmy, Niem Panicza po kolędzie dziś udarujmy. Witaj Panie i Hetmanie, nasz dar nad dary, Oto od nas wszystkich przyjmij serca ofiary. Jeżeli chcesz i tłustego tego barana, Niechaj będzie nasze serce wdzięczne dla Pana. Czołem bijem przy daninie tobie Paniczu, Pieluszkami skrępowany nieba dziedzicu Niech ci będzie wieczna chwała od kompanii Całej naszej, Józefowi, także Maryi.
Teresa Fuczyło, Ludwika Mazij i Stanisława Dąbrowska, Dolny Śląsk, Kresy. „Od wschodu słońca. Tradycje muzyczne na Dolnym Śląsku” wyd. Fundacja Ważka. Stanisława Latawiec, Michalina Mrozik, Janina Bieńsko, Stefania Goląb, Dolny Śląsk, Jugosławia. Nagrania z kasety z lat 80. dzięki uprzejmości Leonardy Rutyny i Stefanii Szmit. Nie udostępniać poza stroną.
Od wschodu słońca, od wschodu słońca trzej króle jadą Panu naszemu narodzonemu trzej dary kładą Jeden mu mirrę, drugi kadzidło, a trzeci złoto By otrzymali w niebie koronę wszyscy trzej za to Herod złośliwy, Herod złośliwy, gdy się dowiedział Kazał wyrębać malutkie dzieci na całym świecie Matka Najświętsza, Matka Najświętsza, gdy wieść usłyszała Z Jerozolimy aż do Egiptu z dzieckiem uciekała Wyszła na pole, wyszła na pole chłop pszeniczkę siał Szczęść Boże chłopku, szczęść Boże chłopku jutro będziesz żał Herod złośliwy, Herod złośliwy na siwym koniu Za Matką Najświętszą, za Matką Najświętszą leciał w pogoniu Wyjechał na pole, wyjechał na pole chłop pszeniczkę żał Czy żeś nie widział jakiej niewiasty z małym dzieciątkiem? Widziałem królu, widziałem panie, jam pszeniczkę siał Bodajby tobie kat głowę zrębał, czemuś nie znać nie dał? Wyjechał na pole, wyjechał na pole jego wielka chciwość Tam go zabiła, tam go zaćmiła wielka Boska siła.
Mesyasz przyszedł na świat prawdziwy, * I Prorok zacny z wielkimi dziwy, * Który przez Swoje znaki, Dał wodzie winne smaki, * W Kanie Galilejskiej.
Wesele bardzo zacne sprawiono, * Pana Jezusa na nie proszono, * I Zwolenników Jego, * By strzegli Pana swego, * W Kanie Galilejskiej.
Z wielkim dostatkiem potrawy noszą, * Pana Jezusa, aby jadł, proszą: * Wszystkiego dosyć mają, * Tylko wina czekają, * W Kanie Galilejskiej.
Matka zaś Jego, gdy to ujrzała, * Oblubieńcowi dogodzić chciała: * Prosiła Swego Syna, * By uczynił z wody wina, * W Kanie Galilejskiej.
Pan Jezus chcąc tem uszlachcić gody: * Kazał nanosie dostatkiem wody: * Hej gody, gody, gody! * Wnet będzie wino z wody, * W Kanie Galilejskiej.
Wnet prawdziwego Boga poznali, * Gdy zamiast wody wino czerpali: * Hej wino, wino, wino! * Lepsze niż pierwej było, * W Kanie Galilejskiej.
Przez narodzenie Twojego Syna, * Każ nam nalewać Panienko wina! * Hej, wina, wina, wina! * U tak Dobrego Pana, * W Królestwie niebieskiem.
Kantyczki. Kolędy i pastorałki w czasie Świąt Bożego Narodzenia po domach śpiewane z dodatkiem pieśni przygodnych w ciągu roku używanych, red. Karol Miarka, Mikołów – Warszawa 1904.
Śpiewaczki z Nowej Wsi Lubińskiej, Dolny Śląsk, Kresy. Nagrania Joanna Skowrońska 2014.
Tańcuj turoniu, tańcuj niebogi Zarobimy sobie tu na pierogi Półtora pieroga to nic nie znaczy Niech sobie turoń troche poskaczy Aż się wywrócil do góry nogami!
Tańcował turoń między diabłami Aż się wywrócił do góry nogami!
Sabina, Kalina Skowrońskie, Dolny Śląsk. Melodia z Kresów. Nagranie 2021.
Według podań grupa kolędników chodziła niegdyś z żywymi zwierzętami i być może kolędowanie z turoniem jest pokłosiem tamtych zwyczajów. Na strój turonia składały się przeważnie dwa istotne elementy – wykonana drewna maska oraz długa szara płachta (często nazywana derką), pod którą skrywała się osoba trzymająca maskę. Maska powinna być zrobiona z dwóch części, tak by turoń mógł kłapać pyskiem. Często za jednego turonia przebierały się czasem dwie bądź nawet trzy osoby. Turoń pełni funkcję tzw. maszkary – straszydła, które poza budzeniem strachu, potrafiło także wywołać śmiech. Gdy kolędnicy śpiewali, turoń harcował i figlował, wywołując w ten sposób śmiech bądź też strach. Trudno było mu śpiewać wraz z resztą kolędników, aczkolwiek starał się przynajmniej mlaskać i kłapać pyskiem. Ważnym elementem było tzw. cucenie turonia. Zmęczony harcami turoń padał na ziemię, zaś zadaniem reszty kolędników było ocucenie go poprzez wypowiedzenie stosownych zaklęć, a także poprzez wlanie mu do gardła ozdrowieńczego eliksiru w postaci wódki. W kolędoawniu z dziećmi bywają to słodycze. Po wykonaniu tych czynności, turoń wstawał. Ożywianie turonia i towarzyszące temu zabiegi nawiązują do obrzędów magii wegetacyjnej dawnych Słowian, praktykowanych w tym okresie roku podczas świąt agrarnych (głównie Święta Godowego). Zgon, a następnie zmartwychwstanie turonia symbolizowały odrodzenie ziemi, która na zimę zasypia, by obudzić się wiosną. Zatem Turoń symbolizował również płodność i dostatek (Zob. H. Czachowski, Geneza i Funkcje kolędowania [w:] H. Czachowski, A. Kostrzewa-Majoch, H. M. Łopatyńska, Akwizytorzy szczęścia. O dawnych i współczesnych kolędnikach, Toruń 2004).
Bóg w Trójcy świętej uczynił niebo, Żeby grzesznika przyjął do niego Który go przez grzech jego strącił, Chciał by się do niego wrócił, Dziwnym sposobem.
Bóg Ojciec, Syna z łona swojego, Zsyła na okup człeka grzesznego. Tak Bóg Syn, Jezus najmilszy, Idzie na świat, nie kto inszy, Zbawić człowieka.
Zstępuje poseł z nieba górnego, Jako pociecha ludu grzesznego. Bóg Ojciec swą wszechmocnością. Duch święty swoją mądrością, Wszystko naprawił.
Panna poczęła i porodziła Którego dziewięć miesiąc nosiła Położyła go na sianku Sama klękła na kolanku Z wielkim weselem.
Pasterze, którzy straż trzód trzymali, Światłość na niebie wielką ujrzeli Anioł się im okazuje, Do Betlejem oznajmuje, Przywitać Pana.
A gdy ujrzeli Dzieciątko we żłobie Ubogo leży w człeczej osobie. Padli przed Niem na kolana, Przywitali swego Pana Z wielką radością Z wielką miłością!
Kolęda dunajowa, łącząca funkcję składania życzeń: zdrowia i szczęścia, z funkcją zalotów. Jest to przedłużenie szczodraków i podłazów. Kolędować moga chłopcy dziewczynom, jak i dziewczęta chłopcom. Kolędy do panny czy kawalera śpiewano podczas zimy w południowo – wschodnich regionach Polski. Natomiast na północnym wschodzie śpiewa się je na wiosnę. „Poetyka kolędy życzącej tkwi korzeniami w starej symbolice, stąd uderzająca wielowymiarowość i pojemność znaczenia motywów: złoto jest oznaką bogactwa i zarazem niezniszczalnego sacrum życia; jabłko jest owocem jabłoni i wyrazem miłości gotowej do oddania się drugiemu człowiekowi; chłopca do dziewczyny koń niesie w znaczeniu zbliżenia się w przestrzeni fizycznej, jak i żywego rwącego pragnienia. (…)Wielka woda – dunaj jest żywiołem symbolizującym w kulturze ludowej potencjalność, początek, i koniec wszystkiego, siłą dającą życie, regenerującą i oczyszczającą. Od nazwy dunaj – wielkiej, żywej wody – kolędowanie w okolicach Biłgoraja nazywa się dunajowaniem, za piesni dunajowymi”. J. Bartmiński, Kolędowanie na Lubelszczyznie, PTL 1986.
Szczodraki bądź podłazy znane głównie na wschodzie Polski oraz wśród przesiedleńców z Kresów na ziemie zachodnie. Czas szczodrowania bądź podłazów zależny był od ragionu i mógł odbywać się: w Wigilię Bożego Narodzenia, na Świętego Szczepana, w Nowy Rok, w Trzech Króli. Szczodrowały zwykle dzieci, zależnie od regionu, chłopcy (zwykle na Nowy Rok) bądź dziewczynki (na Trzech Króli). Dzieci miały określony porządek oracji i pieśni. Formą wynagrodzenia były szczodraki, czyli specjalnie wypiekane pieczywo (rogaliki, rogaty chleb, bałabuszki) lub pierogi, czy drobne pieniądze. Kiedy gospodarze obdarowali szczodrze – oracje wychwalały ich, kiedy nie dano nic – skandowano im złorzeczenia.
Oracja od Stanisławy Latawiec, Dolny Śląsk, reemigrantka z b. Jugosławii.
Szczodraczki, kołaczki, powiadali nam Jak nie dacie szczodraczków, kołaczków, dajcie chleba krom Zapłaci wam Pan Bóg z nieba i ten święty Jon (Jan) A która gospodyni szczodraków nie piekła, to pojedzie na kociubie do piekła!
Stanisława Latawiec, Dolny Śląsk, Jugosławia. „W domu Kidów” wyd. Fundacja Ważka.
Felicja Włodarczyk, Kijany, Lubelszczyzna za „Kolędowanie na Lubelszczyznie”, wyd. PTL 1986.
Szczodraki kołaki powiadamy wam! Szczodra Pani, dobra Pani dajcie że i nam! Jak nie dacie szczodraka, kołaka, dajcie chleba glin. Zapłaci wam Pan Jezus za ten dobry dzień!
Joanna Skowrońska, Dolny Śląsk. Nagranie 2021.
Szczodraki z Ulowa za „Kolędowanie na Lubelszczyznie”, wyd. PTL 1986.
Młoda pszczółka słodycz czuje a ja wam gospodyni powinszuje: żebyście sto lat żyli, a po śmierci w niebie byli!
Na szczęście, na zdrowie ze Świętym Szczepanem! Niech wam pan Bóg daje A wasza stodółka ze zbożem zostaje.
Ach witaj, witaj Jezu nasz! Juz po szczodrakach chodzić czas! Tegośmy roczek czekali Byście szczodraków dawali!
Na zdrowie, na Nowy Rok Żeby wam się wiodło Przybywało coraz jedno Pszenica, jarzyna I na piecu dzieci kupica. Nie dajcie nam długo stać Bo wam będziem strzeche rwać. Będziem ogień palić Będziem nogi grzać!
Na szczęście, na zdrowie, na ten Nowy Rok! Żeby wam się rodziła pszenica i groch! W każdym kątku po dziesiątku A w stajence po cielątku, po źrebiątku A wy byście długo żyli Kiełbaskami płot grodzili Kapeluszami wódkę pili A po śmierci w niebie byli!
Nie dali, nie dali, żeby im kury wyzdychali!
Sabina Skowrońska, Dolny Śląsk. Nagranie 2021.
Wiwat, wiwat już idziemy, za kolędę dziękujemy! I będziemy rozgłaszali, dobrzy ludzie dużo dali! I będziemy rozgłaszali, że tu skąpcy nic nie dali!